تابناک گیلان: « اسپیه مزگت » شگفت انگیزترین و قدیمی ترین مسجد با قدمتی بیش از یک هزار سال در دیناچال رضوانشهر استان گیلان واقع شده است.
به گزارش خبرگزاری شبستان از گیلان، « اسپیه مزگت» مسجدی کهن و در واقع قدیمی‌ترین مسجد گیلان است که طی قرن‌ها، گنجینه‌ی ارزشمند تاریخ اسلام را در سینه خود حفظ کرده است. این بنا در کرانه شمالی رود دیناچال( در شمال دیناچال یکی از روستاهای رضوانشهر) و در یک و نیم کیلومتری شرق جاده‌ی تالش – بندر انزلی قرار گرفته و از شگفت‌انگیز‌ترین بناهای تاریخی گیلان می‌باشد.
اسپیه مزگت از دو کلمه‌ی «ایسپی» در زبان تالشی به معنای سفید و «مزگت» در زبان اوستا به معنای مسجد تشکیل شده است.
این بنا یک آتشکده قدیمی و بزرگ است که در دوران پس از اسلام احتمالا بعد از قرن سوم هجری به مسجد تبدیل شده و تا مدت های طولانی مورد استفاده قرار گرفته است. علت وجودی چنین بنایی در یک نقطه دور افتاده هر بیننده ای را به حیرت می‌اندازد، بنایی با آن قدمت تاریخی که کتیبه کوفی بر آن گواهی می‌دهد.
قدمت این بنا با توجه به کتیبه کوفی و سفال های به دست آمده به دوره سلجوقیان می‌رسد که با آهک اندود و نماسازی شده است، اطلاعات به دست آمده از نوع معماری و همچنین وجود سفال های مربوط به عصر ایلخانی، از قدمت حداقل ۸۰۰ ساله این مسجد حکایت می‌کند. (برخی از روایات حاکی از آن است که بنای مسجد مربوط به دوره ساسانی است.)
این مسجد در منطقه به «مسجد عبداللهی» مشهور است و مردم منطقه بر این باورند که آن توسط عبدالله بن عمر ساخته شده است شاید چنین نمونه‌ای که هم ویژگی‌های معماری قبل و هم بعد از اسلام را در خود جمع کرده باشد، در جای دیگر موجود نباشد. بنایی باقی‌مانده از یک آتشکده‌ی زرتشتی قدیمی و بزرگ پیش از اسلام که رواق چهار گوش داخلی آن محل نگهداری آتش مقدس بوده و مردم برای عبادت در دهلیزهای کناری آن می‌ایستادند و بعد از ورود اسلام به این منطقه بدون تخریب بنا، نحوه‌ی اداره آن تغییر کرده و به مکان مقدس مسلمانان برای عبادت خداوند تبدیل شد. بر یکی از دیوارهای آن پنج شش متر کتیبه کوفی ساده باقی مانده و کلمات «ولم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین» ( قسمتی از آیه‌ی ۱۸ سوره‌ی توبه) بر روی آن به چشم می‌‌خورد.
این کتیبه که ابتدای آن در همین دهلیز بوده، زمانی چهار دهلیز اطراف را تزئین می‌داده است؛ اره دهلیز‌ها نیز گچ‌بری عجیبی به ارتفاع یک متر داشته که فعلا دو متر از این اره بر دیوار شمالی مشخص است، شاید بتوان از آنچه باقی مانده است حدس زد که این بنا شامل یک رواق در وسط و چهار دهلیز در چهار طرف بوده است.
بنای اسپیه مزگت پس از اسلام بدون هیچ تغییری به مسجد تبدیل شده و این در حالیست که در داخل آن محرابی وجود ندارد، این عدم تغییر و یا تخریب خود نشانی از حرمت و قداستی است که این مکان برای مراسم دینی در قبل و بعد از اسلام داشته است.
دکتر منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استار آباد» این بنا را یکی از عجایب هفتگانه‌ی گیلان نامیده است. او بر این باور است که بیشتر سفال‌های پیدا شده از کاوش‌های باستان‌شناسان مربوط به دوره‌ی ایلخانی است و خاطرنشان کرده است که معماری این بنا معماری بومی نیست، اما با معماری بومی گیلان به زیبایی تلفیق شده است. از این بنا، در حال حاضر تنها قسمتی از رواق‌های شمالی و غربی بجا مانده است که قسمت داخل با ستون‌های قطور و قسمت بیرون با دیوارهایی مستحکم، بر پا ایستاده است. مصالح اصلی بنای این اثر تاریخی آجرهایی به ابعاد ۶×۲۳×۲۳ سانتی متر است و قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتی‌متر است. سقف بنا کاملا سفال‌پوش بوده است؛ اما بر خلاف بام‌های سفال‌پوش امروزی گیلان سفال آن با ملات بر روی طاق‌ها چسبانده شده است و اندازه‌ی آن‌ها به ۳۶×۵۰ سانتی متر می‌رسد. سقف آن با طاق‌هایی طولی و کوره پوش‌هایی چند، مسقف شده و سطح بام قدری شیب‌دار می‌باشد.